Το πνεύμα και το τέρας

Δημήτρης Καράμπελας, Το πνεύμα και το τέρας, εκδόσεις Δώμα, Αθήνα 2025, ISBN: 978-618-5598-46-4.

Το πνευματικό και οι ενσαρκώσεις του

Του Νικόλα Σεβαστάκη

Μπορούμε να φανταστούμε κάμποσες εκδοχές ιστορίας των ιδεών: μια ιστορία της ιδέας της ευτυχίας, του λαού, του σοσιαλισμού, μια ιστορία της ιδέας της προόδου και της παρακμής. Έχει υπάρξει άνθιση εδώ και δεκαετίες σε τέτοιες πανοραμικές λήψεις επικεντρωμένες σε μια ιδέα, σε μια εννοιολογική κατασκευή και βεβαίως στις μορφές πεποίθησης, λατρείας ή εχθρότητας που αναπτύχθηκαν πάνω στους βωμούς αυτών των επίγειων θεοτήτων.

Ο Δημήτρης Καράμπελας στο δοκίμιό του με τον τίτλο Το πνεύμα και το τέρας (εκδόσεις Δώμα, 2025) δεν επιχειρεί ακριβώς μια ιστορία της ιδέας του πνεύματος και της πνευματικότητας. Ξέρει πως κάτι τέτοιο θα χρειαζόταν μια βουτιά όχι μόνο στην ιστορία της Μεταφυσικής αλλά και κατά μήκος της θεολογίας- πράγμα μάλλον αδύνατο στα όρια ενός δοκιμίου ουτε διακοσίων σελίδων. Το “πνεύμα και το τέρας” δεν είναι επομένως μια πραγματεία περί πνεύματος και πνευματικότητας όσο μια Flânerie, ένας περιηγητικός περίπατος σε στιγμές όπου αρθρώθηκε μια σχέση έντασης: η σχέση μεταξύ “αλήθειας” και “ζωής”, μεταξύ του υπερβατικού και του εμμενούς, του “ουράνιου” και του “γήινου”. Πολύ γρήγορα καταλαβαίνουμε πως ο Καράμπελας δεν μπαίνει σε αυτή τη βάρκα ανυποψίαστος. Ξεκινά (όπως θα έκανε κάθε σύγχρονος συγγραφέας) από την κρίση του πνεύματος και περισσότερο με την επίγνωση ότι σήμερα οι συγκρούσεις οι οποίες πλούτισαν την μακραίωνη “ιστορία του πνευματικού” φαίνεται να οδηγούνται σε μια κατάσταση μαρασμού και αδιαφορίας. Η αλήθεια εμφανίζεται ως αυτοβεβαίωση λόγων κυριαρχίας και η έξοδος προς τη “ζωή” γίνεται παιχνίδι με ένα εξαντλητικό παρόν δίχως ορίζοντα προσδοκιών. Η αλήθεια κατακυρώνεται σε διάφορες αξιώσεις ισχύος δίχως αίσθηση ορίου ενώ η ζωή αναλώνεται σε εφήμερα δίχως βάθος και ουσιώδη ένταση (με υπερβολικό θόρυβο, παρόλα αυτά).

Ο Καράμπελας σπεύδει λοιπόν να αφηγηθεί φιλοσοφικά, λογοτεχνικά, κινηματογραφικά επεισόδια μιας σπαρασσόμενης πνευματικότητας. Αναφέρει περάσματα βιβλίων και υπενθυμίζει ήρωες ταινιών ή αποσπάσματα συλλογισμών. Ξαναπιάνει, με τον δικό του τρόπο, το πρόβλημα της δυτικής μεταφυσικής, την ιδέα του homo duplex και του αρχιδιχασμού μεταξύ αισθητού και νοητού, μεταξύ θνητότητας και αθανασίας, διαβάζοντας όμως λοξές και πολλαπλές επιφάνειες που ο ίδιος τις συρράπτει στο δοκιμιακό του υφαντό. Από τον Μπωντλαίρ στον Τζάρμους και στον Ντέιβιντ Λιντς, από τον Ρομαντισμό στον Ουελμπέκ, από τον Κάφκα στον Ταρκόφσκι (και σε πλείστους άλλους σταθμούς), το ζήτημα του πνευματικού συναντά συχνά τρεις και όχι δύο μόνο όρους: δεν είναι ποτέ μόνο το “πνευματικό” αντικριστά στο “υλικό” (το αιώνιο vs εφήμερο, το καθορισμένο και το τυχαίο κλπ). Η συν-παράθεση δεν είχε ποτέ δραματουργικό και ποιητικό ενδιαφέρον όσο αυτό που θα λέγαμε περιχώρηση, συναλληλία, μείξη. Μια διαμεσολάβηση των διαφορετικών πόλων δίχως όμως το σβήσιμό τους ή τη συγχώνευσή τους σε ένα αδιαφοροποίητο Όλο, σαν αυτό που φαντάστηκαν οι μυστικισμοί και κάποιοι χυδαίοι υλισμοί. Η πνευματικότητα, μας λέει ο Καράμπελας, υπήρξε γονιμοποιός συνάντηση του οικείου με το ανοίκειο, του κανόνα και της παράβασης, της δομής με μια δράση πρόθυμη να παρεκκλίνει από τη δομή, να στραφεί “εναντίον” του προβλέψιμου (στην ουσία, άλλωστε, και η ίδια η ιστορία της πολιτικής μας ελευθερίας είναι η περιπέτεια μιας παρέκκλισης από την οικονομία του αναγκαίου).

Αξιοποιώντας σύντομες παρεκβάσεις και συνομιλίες ο συγγραφέας επιδιώκει να μεταγγίσει στον αναγνώστη/στρια το ρίγος της συνάντησης των αντιθέτων. Έτσι, το πνευματικό είχε κάτι να πει για την ανθρώπινη χειραφέτηση, όχι όμως, αναγκαστικά, για την ανθρώπινη ευτυχία αφού στις περισσότερες περιπτώσεις, οι μοντέρνοι αντιλαμβάνονται την ευτυχία ως αδιαμεσολάβητη απόλαυση και την αμιγή ζωή ως κάτι δίχως έγνοιες / έννοιες.

Είναι πολλά τα σημεία της “εξόρμησης” αυτής όπου ο συγγραφέας ανοίγει τα χαρτιά του. Κυρίως για να συνηγορήσει, νομικός όντας, στους μεταβατικούς χώρους και στις μεσιτεύσεις. Μας προειδοποιεί ότι η πνευματικότητα δεν επιζεί ούτε με την ασφυκτική ηγεμονία της “αλήθειας” ούτε με την απατηλή αυτάρκεια της “ζωής”. Αναγνωρίζει όμως (πως αλλιώς;) και τις αποτυχίες των ενδιάμεσων βαθμίδων νοήματος, τις αποτυχίες της τέχνης, της ηθικής, του δικαίου και όλων των άλλων συμβολικών τρόπων με τους οποίους δώσαμε νόημα στα διλήμματά μας. Η κοινωνία της Τεχνικής, ο εμπορευματικός της φετιχισμός και προσθέτω εδώ, οι νέοι ψυχότροποι καπιταλισμοί υπάρχουν στο φόντο αυτής της γραφής, αν και ο Καράμπελας δεν προχωράει προς την περιοχή της κοινωνικοπολιτικής κριτικής. Το ενδιαφέρον του παραμένει κυρίως και πρωτίστως πνευματικό-αισθητικό όχι μια κοινωνική κριτική της αποπνευμάτωσης (θυμίζω εδώ ένα δοκίμιο δικό μου με τον τίτλο Το πνεύμα που παραδίδει το πνεύμα στις εκδόσεις Ίνδικτος, όπου έθεσα ορισμένα ζητήματα κοινωνικής και ανθρωπολογικής κριτικής γύρω από το θέμα της πνευματικότητας)

Τι συμβαίνει με την πνευματικότητα όταν οι δυο συνιδρυτικοί της όροι (αλήθεια, ζωή) αποχωρίζονται ως ξένες και αδιάφορες περιφέρειες η κάθε μία με τους κώδικες ή, για να το πω με σημερινούς όρους, με τα αλγοριθμικά της δεδομένα; Αυτό συντελείται προς το τελος του εικοστού αιώνα και ο Καράμπελας το προσεγγίζει μιλώντας για πνευματικότητες της απώλειας ή πνευματικότητες μεταλλάξεων και τερατικών παραμορφώσεων. Σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας πιστεύει ότι το πνεύμα δεν μπορεί να επιστρέψει παρά μέσω της αποδοχής της αμφίβιας “φύσης του ανθρώπου”. Η αξίωση αποκλειστικότητας από τη σκοπιά των συστημάτων ορθολογικής κυριαρχίας είτε από την σκοπιά μιας αποπροσανατολισμένης ζωής σκορπισμένης στις εφήμερες προτιμήσεις της, οδηγεί σε ένα τέλος, σε μια πνευματική εξάντληση. Φυσικά το πένθος για τις θνήσκουσες πνευματικότητες δίνει μερικά από τα ομορφότερα κεφάλαια αυτού του δοκιμίου- όταν σχολιάζει τον Φον Τρίερ, τον Ουελμπέκ, τον Μίκαελ Χάνεκε. Ωστόσο, δεν μπορούμε να αναμετρηθούμε με το ζήτημα της πνευματικότητας αγκαλιάζοντας απλώς προσόψεις του μηδενισμού. Ο Καράμπελας, όπως τον διαβάζω εδώ, απορρίπτει την εκδοχή της συνθηκολόγησης με την απώλεια του νοήματος, με έναν μηδενισμό που υποτίθεται μας απαλλάσσει από τη βία και τη σκληρότητα των μεταφυσικών διλημμάτων της Ιστορίας. Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιος πως “ακόμα και αν βρούμε τα κλειδιά” θα υπάρχει ένα Σπίτι για να το κατοικήσουμε. Ο συγγραφέας επανέρχεται στην αμφιβολία δίχως όμως – έχω την αίσθηση- να την μετατρέπει σε “φιλελεύθερο” σκεπτικισμό που είναι μια βολική και μάλλον ανώδυνη εκδοχή της αμφιβολίας. Η δική του αμφιβολία έχει στον πυρήνα της την αγωνία για το αν θα μπορέσουμε να υπάρξουμε πνευματικά σε έναν βιώσιμο κόσμο. Η αβεβαιότητα δεν γίνεται εδώ ιδεολογία του ρίσκου ούτε ατομικιστική πόζα αλλά ένας όντως επώδυνος αναστοχασμός.

Η μοναδική μου αντίρρηση για το δοκίμιο του Καράμπελα είναι μορφική (αν και εμπλέκει και ένα θέμα οργάνωσης περιεχομένου). Βρίσκω, για τα δικά μου γούστα, υπερβολικά πολλές τις πολιτισμικές αναφορές, τα ονόματα και τα κειμενικά παραδείγματα πάνω στα οποία στρώνει τη συλλογιστική του ο συγγραφέας. Ξέρω (βλέπω) πως υπάρχει ισχυρό ρεύμα πολιτισμικής ανάλυσης και δοκιμιογραφίας που αναπτύσσεται ως σχόλιο, ως λόγος που παρουσιάζει/ εκθέτει σκηνές, επεισόδια, ποικίλα παραθέματα σε ένα είδος ξενάγησης σε άλλους κόσμους. Αυτό το στοιχείο μπορεί να είναι μια γοητευτική μέθοδος μύησης του αναγνώστη/τριας. Μπορεί, επίσης, να δένει ένα κύριο αφηγηματικό μοτίβο με μια ποικιλία πληροφοριών. Ίσως όμως οι υπερβολικές πολιτισμικές αναφορές να πλακώνουν τη ροή με το ατελεύτητο πέρασμα από το ένα επεισόδιο στο επόμενο. Καμιά φορά, η επέκταση του πεδίου των γνώσεων και των πολιτισμικών μας αναφορών “στομώνει” τα κείμενα. Το έχω αισθανθεί και με δικά μου δοκιμιακά και λογοτεχνικά γραπτά.

Ο καλός συγγραφέας μπορεί όμως να κερδίζει στο τέλος με ενδιαφέρουσες ανατροπές και αξιοποιώντας τις παράπλευρες οδούς της πλοκής (και οι ιδέες έχουν βέβαια την δική τους πλοκή). Ο Δημήτρης Καράμπελας καταφέρνει εντέλει να μας μεταγγίσει τις περιπέτειες της πνευματικότητας με τρόπο που πείθει ότι έχει από κάτω του ένα πάθος για τις πιο λεπτές αποχρώσεις και όχι απλώς σχηματικά διαζευκτικά δίπολα. Αυτό μετράει και όχι οι μικρές υφολογικές και οργανωτικές ενστάσεις που στο κάτω-κάτω ξεκινούν από τη δική μου, πιο πολιτική, θέαση των ίδιων ζητημάτων. Είναι η έφεση στις αποχρώσεις που θέλει να μην δώσει την εντύπωση ενός ματς δυο ομάδων, αυτό που κάνει τον συγγραφέα να εξερευνά περισσότερες περιοχές και “γήπεδα”.

Το Πνεύμα και το Τέρας είναι ένα δοκίμιο που ανταποκρίνεται στην ουσία του όρου. Έχει εντός του μια πλευρά πειραματισμού, τόλμης και θεματικής φαντασίας. Και μπορεί να διαβαστεί σαν ένα κείμενο που μιλά για τις προϋποθέσεις της πνευματικής ελευθερίας μέσα σε συνθήκες που την έχουν κάνει μετέωρη και πιο επισφαλή από ποτέ.

[πηγή: Νικόλας Σεβαστάκης /28-6-2024]